Met acht stemmen voor en een onthouding stemde de negen zetels tellende Eilandsraad van Bonaire na ruim veertien uur vergaderen op 13 en 14 november 2018 uiteindelijk voor een andere aanpak en dus een nieuw economisch beleid. Het goedgekeurde ‘Bestuursakkoord Bonaire 2018-2022’ tussen de Staat der Nederlanden en het Openbaar Lichaam Bonaire (OLB) en in veel mindere mate de ‘Beleidsdeel Begroting 2019’ zullen de komende vier jaren de koers en ontwikkeling op (sociaal)economisch, infrastructureel, agrarisch, bestuurlijk en financieel niveau bepalen. Volgens het huidige Bestuurscollege (BC) en het ministerie van Binnenlandse en Koninkrijksrelaties (BZK) zijn de in het akkoord uitgestippelde koers en het plan voor de uitvoering ervan in gezamenlijk overleg tot stand gekomen en zullen deze in weerwil van andere geluiden dan ook gezamenlijk worden uitgevoerd.
Bestuursakkoord Bonaire 2018-2022
“Bonaire onder curatele”, “een brevet van onvermogen”, “regeren over je eigen graf”, “slikken-of-stikken-politiek”, of het veel mildere “geen schoonheidsprijs” kopte de media en reageerden verschillende politici op de gang van zaken rondom het bestuursakkoord. Alhoewel de eilandsraad niet meer dan een nacht en een dag de tijd kreeg van staatssecretaris Knops om zich ermee te verenigen, kwam het bestuursakkoord niet onverwacht. Er werd immers al vanaf begin 2018 aan gewerkt, over gesproken en onderhandeld. De gezaghebber en de staatssecretaris kondigden begin september nog aan dat er eind oktober een bestuursakkoord zou liggen en nadat het BC halverwege oktober de vastgestelde beleidsprioriteiten had ingestuurd, kwam het akkoord in een stroomversnelling. BZK nam de negen prioritaire thema’s – versterken bestuurskracht, hervorming structuur overheidsvennootschappen, hervorming gronduitgiftebeleid, financieel beheer, ontwikkeling toerisme en verhoogde inkomsten uit toerismebelasting, wegen en waterhuishouding, werk en inkomen, sociale huisvesting en de ontwikkeling van landbouw, veeteelt en visserij – als basis over in het akkoord en voegde daar nog kinderopvang en sociaaleconomische ontwikkeling aan toe.
Als niet dan…
Al was niet iedereen even gelukkig met de ‘zachte’ dwang – in geval men niet akkoord ging met het bestuursakkoord en de begroting voor 2019, zou er een financiële aanwijzing volgen – noch met de uit het akkoord voortvloeiende op zijn minst gedeeltelijke machtsovername en de toon, spreekt het bestuursakkoord niet alleen behoorlijk klare taal voor een beleidsdocument, maar is het ook uitermate concreet in wat er wanneer, waarom en hoe moet gebeuren op uitvoeringsniveau, wie waarvoor verantwoordelijk is en welk ministerie onder welke voorwaarden welke middelen wanneer ter beschikking stelt.
Zo staat er bijvoorbeeld geschreven dat de verbetering van het 380 medewerkers tellende ambtelijk apparaat en het eilandelijk bestuur dat professioneel, robuust, kordaat en slagvaardig moet worden essentieel zijn voor een succesvolle uitvoering van het in het akkoord vastgestelde vierjarig beleid. Want, meldt het akkoord verder, er kan pas sprake zijn van een effectievere uitvoering als de basis in orde is. Met drie van de vier hoofdstukken gewijd aan de verbetering van de ambtelijke organisatie en het bestuur zetten BZK en het BC dan ook zwaar in op de versterking van het Openbaar Lichaam Bonaire. Daar blijft het niet bij. Om te zorgen dat de resultaten worden behaald, de afspraken in het akkoord worden nagekomen en de projecten in het kader van de elf prioriteiten worden gerealiseerd, wordt er een programmabureau opgetuigd met aan het hoofd een onafhankelijk door BZK gefinancierde programmamanager Bestuursakkoord die de voortgang van het akkoord stuurt, coördineert, bewaakt en rapporteert. Deze programmamanager die naar aanleiding van alle in het akkoord genoemde deadlines en voorwaarden uiterlijk begin december 2018 voor minimaal twee jaar met de mogelijkheid tot een verlenging tot en met 2022 zal moeten worden benoemd, legt verantwoording af aan het BC en de directeur Koninkrijksrelaties van BZK. Het programmabureau zal verder bestaan uit vertegenwoordigers van de verschillende directies (een beleidsmedewerker van Samenleving en Zorg, Ruimte en Ontwikkeling en Juridische en Algemene Zaken), het eilandsecretariaat, BZK namens het Rijk of het stafteam van de rijksvertegenwoordiger, en eventuele anderen na goedkeuring van de programmamanager.
Indien er uit de viermaandelijkse voortgangrapportages (de eerste per maart 2019) van de programmamanager en de hierop volgende voortgangsoverleggen blijkt dat er geen of onvoldoende vooruitgang wordt geboekt en men ook na een vervolgoverleg met het BC en directeur-generaal Koninkrijksrelaties niet tot een afdoende oplossing komt, kan de staatssecretaris van BZK de beschikbare personele dan wel financiële steun per onmiddellijke ingang en tot nader order intrekken. De stagnatie zal dan worden behandeld door de Stuurgroep Caribisch Nederland, in besprekingen met bewindspersonen en/of de staatssecretaris.
Financiering en personeelsinzet
Niet tegenstaande de vele condities, voorwaarden en mitsen en maren waaronder de middelen worden toegezegd in het akkoord, stellen de verschillende Europees-Nederlandse ministeries desalniettemin gezamenlijk onder andere 9,5 miljoen euro uit de Regio Envelop beschikbaar, twee keer 2,75 miljoen voor de exploitatie van de infrastructuur, een eenmalige impuls voor het wegennet van 3 miljoen, 120.000 euro voor het programma Betrouwbaar Bestuur Bonaire, 470.000 voor de bouw van de eerste 76 van de in totaal 500 sociale huurwoningen, menskracht (fte’s), expertise voor de verschillende directies en een nog nader door het Europees-Nederlands kabinet te bepalen bedrag voor de uitvoering van de eilandelijke taken.
Het OLB zal met behulp van eigen inkomsten, bestaande middelen en een poule van ambtenaren eveneens een flinke bijdrage moeten leveren. In het bestuursakkoord worden de grootte van de vereiste bedragen in tegenstelling tot de financiële ondersteuning van het Rijk echter niet nader gespecificeerd. In de Beleidsdeelbegroting 2019 van het OLB wordt erover opgemerkt dat omdat op het moment van gereedheid en voorleggen ter goedkeuring “een en ander nog niet is geformaliseerd en de (financiële) effecten nog onvoldoende kunnen worden overzien” er in de begroting nog geen rekening is gehouden met het prioriteitenprogramma en de opgaven voor de Regio Envelop. “Pas als alles is geformaliseerd, wordt dit verwerkt in een begrotingswijziging”, stelt het verslag.
Bijdragen Rijk en ministeries
De nadruk binnen het akkoord lijkt vooral te liggen op maatregelen die het functioneren van de ambtenarij en het lokaal bestuur moeten optimaliseren. Al komt dat niet direct tot uiting in de hoogte van de bedragen die er mee gemoeid zijn. De ondersteuning door met name BZK vindt vooral plaats op personeelsvlak. Zo zal een P&O-expert van BZK de eilandsecretaris en de per 1 december aangestelde directeur Bedrijfsvoering en Ondersteuning helpen bij het analyseren en herstructureren van de grotendeels ‘vergrijsde’ ambtelijke organisatie en organisatiestructuur en het opstellen van een verbeterplan voor de diverse directies. Ter versterking van de directies kan daarbij indien nodig gebruik worden gemaakt van door het Rijk tijdelijke (zes maanden) ter beschikking gestelde krachten om de aanstellingsprocedure te overbruggen. Voor de versterking van het bestuur en de bestaande uitvoeringskracht zet BZK Talent Ontwikkelprogramma (TOP) en TOP-Traineeship tot september 2022 voort om de lokale kennis te ontwikkelen en de capaciteit te vergroten. Hier hoort ook een op te zetten denktank en het faciliteren daarvan bij.
In verband met de eilandsraadverkiezingen in maart 2019 zal BZK een onafhankelijke organisatie die toezicht houdt, faciliteren en financieren. Daarnaast zullen er voor potentiële bestuurders voor en na de verkiezingen met steun van BZK, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Vereniging van Wethouders trainingen worden georganiseerd en stelt het BZK de basisscan integriteit beschikbaar ter toetsing van gedeputeerden. Om een flexibelere organisatie te garanderen stelt BZK in samenspraak met de eilandsecretaris en het directieteam tevens een plan op om een poule van experts te realiseren, waarbij het idee voor een Algemene Caribische Bestuursdienst waarop het OLB kan terug vallen wordt meegenomen. In het kader van integriteit en transparantie draagt BZK 120.000 euro bij aan het voor ambtenaren en bestuurders opgezette trainingsprogramma Betrouwbaar Bestuur Bonaire dat moet resulteren in een nieuwe gedragscode.
Een financieel deskundige van BZK die net als de P&O-expert moet worden gekoppeld aan een zogenoemde stabiele counterpart binnen de betrokken afdelingen en/of diensten moet binnen een jaar de financiële positie van het OLB met behulp van een goed financieel beheer en het vergroten van zowel de inkomstenbasis als het verdienmodel duurzaam versterken.
Naar het functioneren en onder andere het nut en noodzaak van de overheid-NV’s zal op basis van een door BZK samen methet ministerie Economische Zaken en Klimaat (EZK), het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (I&W), de rijksvertegenwoordiger en het OLB in november 2018 op te stellen onderzoeksopdracht onderzoek worden gedaan, waarna de partijen tevens onderzoek zullen doen naar het verbeteren van de werking van deze NV’s. De verschillende taskforces waaronder die van de lange termijn oplossing brandstofvoorziening in het kader waarvan uit de middelen van de Regio Envelop 5 miljoen is bestemd, blijven onverminderd van kracht.
Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (I&W) zal eventueel samen met BZK en de VNG de Directie Ruimte en Ontwikkeling (R&O) voorzien van capaciteit (2 fte’s) voor de aanpak van het Bonairiaanse wegennet. De in totaal 8,5 miljoen die voor de exploitatie van de infrastructuur en de aanpak van de wegen kan worden ingezet, wordt alleen beschikbaar gesteld als de plannen die de directie R&O moet inleveren in november 2018 worden goedgekeurd, het OLB daarnaast een in de begroting opgenomen bijdrage uit eigen beurs levert en een structurele voorziening treft voor de planning en het onderhoud van het wegennet, inclusief een plan voor de waterhuishouding. Voor het aanleggen van wegen rondom de nieuwbouw van 500 sociale huurwoningen kan er gefaseerd en onder strikte voorwaarden aanspraak worden gemaakt op de 2,5 miljoen euro voor sociale woningbouw uit de Regio Envelop.
Een totaalplan voor de bouw van 500 sociale huurwoningen en huurcompensatie moet het huidige woningtekort gaan oplossen en de lasten voor minvermogenden iets verlichten. Het BC en de woningbouwvereniging Fundashon Cas Boneriano (FCB) kunnen bij het opstellen van het totaalplan en daarnaast het nog op te stellen huisvestingsbeleid gebruik maken van de door het Rijk en BZK aangeboden technische ondersteuning, begeleiding, training en expertise die moet worden gekoppeld aan de verantwoordelijke dossierhouders. Is er een compleet uitgewerkt plan dat geformaliseerd is in een overeenkomst tussen het BC, de FCB en het Rijk, dan zal BZK 470.000 euro beschikbaar stellen voor de bouw van de eerste 76 woningen. De overige 424 sociale huurwoningen en bijkomende kosten zullen de FCB en het OLB zelf moeten financieren. Het BZK streeft er verder naar om een nieuwe vorm van huurcompensatie uiterlijk per januari 2021 in te voeren. In de loop van 2019 zal het ministerie tevens een pilot op het gebied van hypotheekgaranties uitvoeren.
Het gronduitgiftebeleid wordt aangepakt door een in samenwerking met BZK, een Nederlandse gemeente of de VNG dan wel het Rijksvastgoedbedrijf te leveren expert die wordt gekoppeld aan een R&O ambtenaar en samen met het OLB gedurende acht maanden het implementatieplan ‘Kadernota Grondbeleid Bonaire’ op zal stellen en zal starten met de uitvoering daarvan. Daarnaast zal BZK assisteren bij het trainen van de medewerkers in de werkprocessen en toepassing van de criteria van het nieuwe beleid.
In het kader van werk en inkomen stelt het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) in aanvulling op de 0,2 miljoen voor het jobcentrum en de 0,2 miljoen voor de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt uit de Regio Envelop, middelen en personeel beschikbaar voor arbeidsbemiddeling en een nog op te zetten jobcentrum, dat het ministerie bij succes structureel zal financieren. SZW zal tevens de projectorganisatie van het programma BES(t) 4 Kids financieel ondersteunen en een programmamanager leveren die deze structurele verbetering van de kinderopvang en voor- en naschoolse voorzieningen op Bonaire verder moet uitwerken en realiseren.
Om de sociaaleconomische situatie op Bonaire te verbeteren wordt in de eerste plaats verwacht dat het OLB zorg draagt voor de professionalisering van de eilandelijke armoede- en schuldenaanpak inclusief het vastleggen van beleid, waarbij men desgevraagd ondersteuning kan krijgen van SZW. In de tweede plaats moet het BC zich committeren aan de Centrale Dialoog (overleg/platform met vertegenwoordigers van de werkgevers, vakbonden en de Kamer van Koophandel) waaraan SZW bijdraagt met een externe procesbegeleider en secretaris. Ten slotte geldt er een inspanningsverplichting voor zowel het Rijk als het BC om waar mogelijk de kosten van levensonderhoud te beperken dan wel terug te brengen.
Bij de uitvoering van het programma landbouwontwikkeling speelt het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) een belangrijke rol. De 1,6 miljoen euro uit de Regio Envelop, de al eerder in de Memorandum of Understanding (MoU, 2 september 2015) beloofde middelen (0,25 miljoen) voor onder andere een projectleider en de door het LNV aan te stellen programmamanager moeten gaan zorgen voor een slachthuis, de professionalisering van de geitenhouderij, de reorganisatie van de Dienst LVV (Landbouw, Veeteelt en Visserij) en de (her)inrichting van het LVV-terrein.
Op het gebied van Toerisme ten slotte zullen naast het OLB, EZK, BZK en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) lokale partijen ondersteunen en aanmoedigen om publiek-private samenwerkingen aan te gaan en middels het organiseren van sessies (toeristisch) ondernemerschap te bevorderen. Passen de initiatieven bij het duurzaam toeristisch perspectief dan zijn de departementen bereid om ook daarbij (technische) ondersteuning te bieden. De RVO zal namens het Rijk helpen bij de opzet van een twinningrelatie met vergelijkbare regio’s en/of gemeenten om de uitwisseling van kennis te bewerkstelligen.
Alle hens aan dek
Zoals eerder benoemd zijn de bijdragen van het Rijk en de ministeries aan strikte voorwaarden en condities gebonden. Het merendeel van het aan het akkoord verbonden werk en de ermee gepaard gaande kosten liggen dan ook vooralsnog bij het OLB. De BC’s (vertrekkend en nieuw) en het ambtenarenapparaat zullen, zoals het ernaar uit ziet, daadwerkelijk alles uit de kast moeten halen om gestalte te geven aan het in het bestuursakkoord gedicteerde nieuw economisch beleid en de verplichtingen. Dit naast en bovenop de reguliere werkzaamheden, de ophanden zijnde verkiezingen en andere zaken die al op het programma stonden. Maar om, zoals het akkoord meldt, “samen met het Rijk een optimaal welvaarts- en welzijnsniveau” te realiseren “voor de huidige en toekomstige generaties van Bonaire” is er dan ook heel wat nodig. En om met de vraag te eindigen van gedeputeerde Martis tijdens zijn verdediging van het bestuursakkoord in de eilandsraad: “Ken por ta kontra?” Oftewel: wie kan daar nu tegen zijn.